Χρησιμότητα είναι μια έννοια στα οικονομικά που παρέχει ένα τρόπο σύγκρισης της ικανοποίησης που λαμβάνει ένα άτομο από διάφορα επίπεδα κατανάλωσης διαφορετικών αγαθών.

Η χρησιμότητα ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας πηγάζει από τη δυνατότητα που έχει να ικανοποιήσει μια ανθρώπινη ανάγκη, δηλαδή να προσφέρει ικανοποίηση στο χρήστη του.

Η χρησιμότητα οφείλεται σε κάποια πραγματικά χαρακτηριστικά του προϊόντος (π.χ. οι θεραπευτικές δράσεις ενός φαρμάκου) αλλά σε μεγάλο βαθμό επηρεάζεται από υποκειμενικούς παράγοντες, όπως είναι οι προτιμήσεις του εκάστοτε καταναλωτή, τα στοιχεία της προσωπικότητας του κ.α (π.χ. ορισμένα άτομα έχουν ανάγκη για κάπνισμα ενώ άλλα όχι).

Όσο ένα άτομο αυξάνει την κατανάλωση ενός προϊόντος τόσο αυξάνεται συνήθως η συνολική χρησιμότητα (total utility) που αποκομίζει. Αλλά κάθε επιπλέον μονάδα του προϊόντος επιφέρει συνεχώς μικρότερη αύξηση στη συνολική χρησιμότητα.

Παράδειγμα:
Αν διψάει κανείς πολύ, το πρώτο ποτήρι νερό του δίνει μεγάλη ικανοποίηση, η οποία όμως μειώνεται καθώς πίνει κι άλλο νερό.

Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως νόμος της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας. (law of diminishing marginal utility).

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει στοιχεία για την υποθετική συνολική και οριακή χρησιμότητα που αντλεί ένας καταναλωτής από διάφορες ποσότητες ενός προϊόντος:

Φαίνεται ότι καθώς αυξάνεται η καταναλώμενη ποσότητα, η συνολική χρησιμότητα αυξάνεται αλλά η οριακή μειώνεται.

Επίσης η καμπύλη της συνολικής χρησιμότητας ανέρχεται με φθίνοντα ρυθμό αύξησης λόγω της φθίνουσας χρησιμότητας των επιπλέον μονάδων, φθάνει σε ένα ανώτατο σημείο στο οποίο ο καταναλωτής υφίσταται κορεσμό από το συγκεκριμένο αγαθό και δε θέλει άλλες μονάδες και, κατόπιν, κατέρχεται επειδή η ποσότητα του προϊόντος έχει αυξηθεί τόσο ώστε άρχισε να ενοχλεί τον καταναλωτή που θα προτιμούσε μικρότερη ποσότητα.

Την ίδια κατάσταση απεικονίζει και η καμπύλη της οριακής χρησιμότητας. Αυτή έχει αρνητική κλίση, καθώς η οριακή χρησιμότητα μειώνεται συνεχώς όταν αυξάνεται η ποσότητα του προϊόντος, αλλά ενώ μέχρι το επίπεδο του κορεσμού η οριακή χρησιμότητα είναι θετική, στη συνέχεια γίνεται αρνητική.

Στο ανώτατο σημείο της καμπύλης της συνολικής χρησιμότητας αντιστοιχεί το σημείο στο οποίο η καμπύλη της οριακής χρησιμότητας τέμνει τον οριζόντιο άξονα, δηλαδή στο σημείο που η οριακή χρησιμότητα μειώνεται στο μηδέν.

Κανόνας μεγιστοποίησης της χρησιμότητας

Έστω ότι ένας καταναλωτής έχει ορισμένο εισόδημα για αγορά αγαθών και υπηρεσιών και πρέπει να αποφασίσει πως θα το διαθέσει. Έστω επίσης ότι:

• ο καταναλωτής έχει σαφείς προτιμήσεις σχετικά με τα διάφορα αγαθά και τις υπηρεσίες που προσφέρονται στην αγορά και γνωρίζει την οριακή χρησιμότητα της κάθε επιπλέον μονάδας του κάθε προϊόντος.
• τα προϊόντα προσφέρονται σε προκαθορισμένες τιμές που δεν επηρεάζονται από τις ποσότητες που αγοράζει ο καταναλωτής.
• ο καταναλωτής συμπεριφέρεται ορθολογικά, δηλαδή επιδιώκει να δαπανήσει το εισόδημα του με τρόπο που θα του επιτρέψει να μεγιστοποιήσει τη συνολική του χρησιμότητα από την εν λόγω δαπάνη.

Στην περίπτωση αυτή, για να μπορέσει ο καταναλωτής να διανείμει το περιορισμένο του εισόδημα έτσι ώστε να πετύχει τη μεγιστοποίηση της συνολικής του χρησιμότητας (utility maximisation), θα χρησιμοποιήσει τον κανόνα της αριστοποίησης.

Δηλαδή θα το διαθέσει έτσι, ώστε η τελευταία χρηματική μονάδα που δαπανάει για καθένα από τα προϊόντα που καταναλώνει να του αποφέρει την ίδια χρησιμότητα.