Καρτέλ είναι τυπικές ή άτυπες συμφωνίες μεταξύ ενός αριθμού ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων για συνεργασία, προκειμένου να εκμεταλλευθούν και να μοιράσουν την αγορά, ορίζοντας συνήθως και κοινές τιμές προϊόντων.

Τα καρτέλ θεωρούνται χειρότερη μορφή αγοράς ακόμα και από το μονοπώλιο, γιατί δεν δημιουργούνται οικονομίες μεγέθους όπως όταν υπάρχει μία μόνον επιχείρηση.

Παράγοντες δημιουργίας καρτέλ

1) Αριθμός επιχειρήσεων

Όσο περισσότερες είναι οι επιχειρήσεις τόσο δυσκολότερο είναι να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ τους καθώς και να τηρηθεί πιστά.

2) Εμπόδια εισόδου νέων επιχειρήσεων

Όσο ισχυρότερα είναι τα εμπόδια εισόδου νέων επιχειρήσεων στον κλάδο, τόσο ευκολότερη είναι η δημιουργία καρτέλ.

3) Ομοιότητα προϊόντων και κόστους

Όσο τα προϊόντα μοιάζουν μεταξύ τους και όσο το κόστος τους δε διαφέρει ουσιαστικά από επιχείρηση σε επιχείρηση, τόσο ευκολότερο είναι να επιτευχθεί συμφωνία για ίδρυση καρτέλ. Διαφορετικά θα υπάρχουν σοβαρές δυσκολίες στις διαπραγματεύσεις.

Για παράδειγμα, μια επιχείρηση που έχει χαμηλό κόστος παραγωγής θα προτιμάει να ορισθεί σχετικά χαμηλή τιμή και μεγάλη ποσότητα, ενώ μια άλλη με υψηλότερο κόστος θα έχει συμφέρον να ορισθεί υψηλότερη τιμή και μικρότερη ποσότητα.

4) Ζήτηση προϊόντος

Σημαντικό ρόλο παίζει και ο βαθμός στον οποίο η ζήτηση για το προϊόν του κλάδου είναι σχετικά σταθερή διαχρονικά και μπορεί να προβλεφθεί.

Αν η ζήτηση είναι σχετικά σταθερή διαχρονικά είναι ευκολότερο να επέλθει συμφωνία για καρτέλ, ενώ αν παρουσιάζονται μεγάλες και απρόβλεπτες διακυμάνσεις της θα είναι δύσκολο να επέλθει συμφωνία αλλά και να τηρηθούν οι όροι της.

5) Σχέσεις μεταξύ των επιχειρήσεων

Αν είναι στενές και φιλικές, είναι ευκολότερη η επίτευξη συμφωνίας για σχηματισμό καρτέλ, ενώ αν είναι έντονα ανταγωνιστικές δε θα είναι εύκολο να συνεννοηθούν αυτοί μεταξύ τους.

Δυσκολίες δημιουργίας καρτέλ

Οι δυσκολίες για τη δημιουργία ενός καρτέλ μπορούν να χαρακτηρισθούν ως εσωτερικές και ως εξωτερικές.

Εσωτερικές δυσκολίες (internal difficulties)

Στις εσωτερικές δυσκολίες περιλαμβάνονται οι σχετικές με τη διαπραγμάτευση και την επίτευξη συμφωνίας για την ίδρυση του καρτέλ και το μοίρασμα της αγοράς μεταξύ των μελών του, την παρακολούθηση της τήρησης των όρων της συμφωνίας και τη δημιουργία μηχανισμού επιβολής κυρώσεων για παραβάσεις.

Απαιτούντα κατ’ αρχήν χρονοβόρες και δαπανηρές διαπραγματεύσεις μεταξύ των επιχειρήσεων προκειμένου να συμφωνηθούν οι όροι συμμετοχής στο καρτέλ και ο τρόπος λειτουργίας του. Ένα ιδιαίτερα δύσκολο σημείο στις διαπραγματεύσεις είναι ο καθορισμός του τρόπου επιμερισμού της αγοράς και των συνολικών κερδών μεταξύ των μελών του καρτέλ.

Η κοινή τιμή του προϊόντος καθορίζεται με βάση κάποια συνολική ποσότητα που μπορεί να απορροφήσει η αγορά σε κάθε δεδομένο επίπεδο τιμής. Αφού καθορισθεί η τιμή, είναι ανάγκη να προσδιορισθεί και το μέρος της ποσότητας που θα μπορεί να διοχετεύει στην αγορά το κάθε μέλος.

Ενώ όμως η κάθε επιχείρηση θα έχει δεσμευθεί να διαθέτει ορισμένη ποσότητα στην προκαθορισμένη τιμή, θα τη συμφέρει να προσπαθήσει να πουλήσει κρυφά μεγαλύτερη ποσότητα έστω και σε κάπως χαμηλότερη τιμή, προσφέροντας έκπτωση.

Αλλά αν ορισμένα μέλη του καρτέλ αποπειραθούν να συμπεριφερθούν με αυτό τον τρόπο, ανατρέπεται de facto η συμφωνημένη πολιτική του. Για το λόγο αυτό απαιτείται η δημιουργία μηχανισμού παρακολούθησης της συμπεριφοράς των μελών και η επιβολή κυρώσεων σε περίπτωση μη τήρησης των όρων της συμφωνίας.

Εξωτερικές δυσκολίες (external difficulties)

Οι εξωτερικές δυσκολίες ίδρυσης ενός καρτέλ σχετίζονται κυρίως με τον ανταγωνισμό που θα αντιμετωπίζει το καρτέλ από επιχειρήσεις που δε θα είναι μέλη του, καθώς και από άλλα προϊόντα που θα είναι αρκετά καλά υποκατάστατα των δικών του.

Αν μείνουν έξω από το καρτέλ κάποιες μικρότερες επιχειρήσεις, αυτές θα μπορούν να επωφελούνται από την υψηλή κοινή τιμή που έχει ορίσει το καρτέλ και, μη δεσμευόμενες οι ίδιες από αυτήν, να πουλάνε το δικό τους προϊόν σε χαμηλότερη τιμή που θα μεγιστοποιεί τα κέρδη τους, ανταγωνιζόμενες με αυτό τον τρόπο το καρτέλ.

Η συνύπαρξη στην αγορά δύο διαφορετικών τιμών, μιας υψηλής του καρτέλ και μιας ή περισσότερων χαμηλότερων των μη μελών, θα υποσκάπτει τη δύναμη του καρτέλ.

Αλλά και αν όλες οι επιχειρήσεις ενός ολιγοπωλίου γίνουν μέλη του καρτέλ, αν τα κέρδη που δημιουργούνται με τον τρόπο λειτουργίας του είναι μεγάλα και τα εμπόδια για την είσοδο νέων επιχειρήσεων στον κλάδο δεν είναι πολύ ισχυρά, είναι πιθανό να προσελκυστούν νέες επιχειρήσεις και να δημιουργηθεί ανταγωνισμός στο καρτέλ.

Για να αποφευχθεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο μπορεί αυτό να ορίζει την τιμή του σε χαμηλότερο επίπεδο από εκείνο στο οποίο θα μεγιστοποιούσε τα συλλογικά κέρδη του και να πουλάει μεγαλύτερη συνολική ποσότητα, ώστε οι συνθήκες της αγοράς να μη φαίνονται ιδιαίτερα ελκυστικές σε επιχειρηματίες εκτός του κλάδου.