Διαφοροποίηση χαρτοφυλακίου είναι μια τεχνική διαχείρισης κινδύνου, όπου αγοράζονται επενδυτικά προϊόντα με διαφορετικό μεταξύ τους κίνδυνο και αποδόσεις, με σκοπό τη μείωση όσο το δυνατόν περισσότερο του αναλαμβανόμενου ρίσκου και την εξομάλυνση σε σημαντικό ποσοστό της μεταβλητότητας της συνολικής απόδοσης ενός χαρτοφυλακίου.

Η διαφοροποίηση χαρτοφυλακίου προσπαθεί να εξομαλύνει τις επιπτώσεις, τόσο των συστημικών, όσο και των μη συστημικών κινδύνων, και να απορροφήσει τις ζημίες (ή να αυξήσει τις πιθανότητες κέρδους) που τυχόν να προκύψουν από κακές αποδόσεις μεμονωμένων επενδύσεων.

Παράδειγμα:
Έστω χαρτοφυλάκιο Α το οποίο περιέχει μια μετοχή και χαρτοφυλάκιο Β που περιέχει 10 μετοχές.

Η πιθανότητα να μειωθεί η αξία του Α, είναι μεγαλύτερη από το να μειωθούν ταυτόχρονα ισόποσα οι αξίες και των 10 μετοχών του Β.

Ταυτόχρονα, ένας ορθολογικός επενδυτής θα κάνει τέτοια κατανομή περιουσιακών στοιχείων, ώστε για δεδομένο επίπεδο κινδύνου, να μεγιστοποιείται η απόδοση του χαρτοφυλακίου. Δεν θα υπάρχει δηλαδή χαρτοφυλάκιο ή μεμονωμένη επένδυση που να προσφέρει υψηλότερες αποδόσεις με το ίδιο επίπεδο κινδύνου.

Η επένδυση σε διαφορετικές κατηγορίες περιουσιακών στοιχείων και σε χρεόγραφα διαφορετικών εκδοτών ή ακόμα και χωρών, μειώνουν τον συνολικό επενδυτικό κίνδυνο μόνο αν οι επενδύσεις δεν συσχετίζονται (correlate) μεταξύ τους.

Παράδειγμα:
Ένα χαρτοφυλάκιο το οποίο περιέχει αποκλειστικά μετοχές εταιρειών τεχνολογίας είναι εκτεθειμένο σε μια αρνητική είδηση που αφορά τον κλάδο, καθώς θα υπάρχει μεγάλη συσχέτιση μεταξύ τους.

Όσο χαμηλότερος είναι ο βαθμός συσχέτισης μεταξύ των επενδύσεων σε ένα χαρτοφυλάκιο, τόσο υψηλότερος είναι ο βαθμός διαφοροποίησης που επιτυγχάνεται κι άρα τόσο μικρότερος αριθμός περιουσιακών στοιχείων χρειάζονται.

Το τίμημα για την εξισορρόπηση κινδύνου σε ένα διαφοροποιημένο χαρτοφυλάκιο είναι ότι η συνολική απόδοση ενδέχεται να είναι χαμηλότερη (αλλά πιο σταθερή) από εκείνη ενός μη διαφοροποιημένου χαρτοφυλακίου.

Αυτό συμβαίνει γιατί σε μια αποτελεσματική αγορά υπάρχει μια αντίστροφη σχέση μεταξύ του κινδύνου και της απόδοσης μιας επένδυσης.

Ένας από τους ευκολότερους και πιο άμεσους τρόπους για διαφοροποίηση χαρτοφυλακίου είναι η αγορά μετοχών σε αμοιβαία κεφάλαια.

Είδη διαφοροποίησης

Ο επενδυτής έχει στη διάθεση του πολλές επιλογές για την διαφοροποίηση του χαρτοφυλακίου του, σε ένα ευρύ φάσμα επιλογών κόστους, απόδοσης και κινδύνου.

Γενικά όσο υψηλότερος ο βαθμός διαφοροποίησης, τόσο μειώνεται ο κίνδυνος, τόσο ο συστημικός (μικρή διαφοροποίηση), όσο και ο μη συστημικός (μεγάλη διαφοροποίηση).

Αυτό συμβαίνει γιατί μειώνεται η πιθανότητα να μειωθεί η αξία όλων των περιουσιακών στοιχείων ταυτόχρονα, άρα μειώνεται και η συνολική διακύμανση της αξίας του χαρτοφυλακίου.

Οριζόντια Διαφοροποίηση (Horizontal diversification)

Οριζόντια διαφοροποίηση χαρτοφυλακίου είναι η επένδυση σε ομοειδή χρηματοπιστωτικά προϊόντα.

Παράδειγμα:
Η αγορά μετοχών διαφορετικών τραπεζών στο ελληνικό χρηματιστήριο.

Αν και κάθε εταιρία έχει δική της στρατηγική και Ισολογισμούς, ένα πιστωτικό γεγονός που επηρεάζει την ελληνική οικονομία γενικότερα, θα επηρεάσει το χαρτοφυλάκιο στο σύνολο του.

Κάθετη διαφοροποίηση (vertical diversification)

Κάθετη διαφοροποίηση χαρτοφυλακίου είναι η επένδυση σε διαφορετικά χρηματοπιστωτικά προϊόντα και περιουσιακά στοιχεία, όπου μπορεί να διαπραγματεύονται ακόμα και σε διαφορετικές αγορές.

Με αυτό τον τρόπο μειώνεται κατά πολύ ο κίνδυνος να μηδενιστεί η αξία ενός χαρτοφυλακίου, ακόμα και αν υπάρξει πιστωτικό γεγονός που επηρεάζει το σύνολο μιας οικονομίας.

Παράδειγμα:
Ένα χαρτοφυλάκιο το οποίο περιέχει ομόλογα ελληνικού δημοσίου και εταιρικά ομόλογα που διαπραγματεύονται σε ξένα χρηματιστήρια, είναι θεωρητικά απρόσβλητο ακόμα και από πιστωτικό γεγονός που θα προκαλέσει κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας.

Αυτό γιατί η αξία των ομολόγων του ελληνικού Δημοσίου θα μηδενιστεί, αλλά η αξία των εταιρικών ομολόγων όχι.

Αντίθετα ένα χαρτοφυλάκιο που περιέχει μόνο μετοχές ελληνικών εταιρειών, ανεξαρτήτως κλάδου και βιομηχανίας, είναι εκτεθειμένο στον συστημικό κίνδυνο.

Ένα πλήρες διαφοροποιημένο χαρτοφυλάκιο το μπορεί να περιέχει:

• εταιρικά ομόλογα,
• μετοχές,
• έντοκα γραμμάτια Δημοσίου,
• μετρητά,
• εμπορεύματα (commodities),
• ακίνητα (real estate),
• δικαιώματα προαίρεσης,
• προθεσμιακά συμβόλαια,
• πιστοποιητικά καταθέσεων,
• μερίδια σε money market funds,
• ευρωδολάρια,
• συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης,
• διαπραγματεύσιμα αμοιβαία κεφάλαια (ETF),
• παραστατικά απόκτησης μετοχών,
• μετοχές εταιρειών που διαπραγματεύονται σε ξένα χρηματιστήρια,
• έργα τέχνης,
• χρηματιστηριακούς δείκτες,
• γραμμάτια κτλ.

Υπερβολική διαφοροποίηση (over-diversification)

Υπερβολική διαφοροποίηση υπάρχει όταν μια επιπλέον προσθήκη επένδυσης σε ένα χαρτοφυλάκιο δεν βελτιώνει περισσότερο τη σχέση κινδύνου-απόδοσης του.

Δηλαδή υπάρχει ένα σημείο όπου το οριακό όφελος που προκύπτει από την απόκτηση της επένδυσης, είναι μικρότερο της απώλειας των δυνητικών κερδών. (νόμος της φθίνουσας απόδοσης (diminishing returns)

Παράδειγμα:
Όσο μεγαλώνει ο αριθμός μετοχών σε ένα χαρτοφυλάκιο, τόσο η απόδοση του χαρτοφυλακίου αυτού θα τείνει να μιμείται τους χρηματιστηριακούς δείκτες (πχ S&P 500).

Αυτό σημαίνει ότι η απόδοση του χαρτοφυλακίου θα είναι ίδια με τον μέσο όρο της δευτερογενούς αγοράς, αλλά επιπλέον θα έχει κόστη διαχείρισης, κόστη αγοραπωλησιών, αμοιβές συμβούλων κτλ.