Πλεόνασμα καταναλωτή είναι η χρησιμότητα που ωφελείται ένας αγοραστής όταν πληρώσει για ένα προϊόν μικρότερη τιμή από εκείνη την οποία θα ήταν διατεθειμένος να καταβάλει.
Η έννοια του πλεονάσματος του καταναλωτή εξηγείται με βάση τη θεωρία της χρησιμότητας.
Παράδειγμα:
Ο πίνακας παρακάτω παρουσιάζει τα στοιχεία της ζήτησης ενός καταναλωτή για το αγαθό Χ καθώς και τη χρησιμότητα που αντλεί από αυτό.
Έστω ότι η τιμή του προϊόντος στην αγορά είναι 20€/μονάδα. Στην τιμή αυτή, όπως φαίνεται από την καμπύλη ζήτησης, ο καταναλωτής θα αγοράσει 4 μονάδες του προϊόντος. Επειδή η οριακή χρησιμότητα της τέταρτης μονάδας είναι 20 μονάδες, η οριακή χρησιμότητα του χρήματος που δαπανάει ο καταναλωτής για το αγαθό αυτό θα είναι 20/20, δηλαδή θα είναι ίση με μία μονάδα χρησιμότητας.
Σύμφωνα με τα δεδομένα της ζήτησης ο καταναλωτής θα ήταν διατεθειμένος να πληρώσει 50€ για την πρώτη μονάδα, 40€ για τη δεύτερη, 30€ για την τρίτη και 20€ για την τέταρτη, αλλά πληρώνει μόνο 20€ για καθεμία από τις μονάδες που αγοράζει. Κατά συνέπεια, έχει πλεόνασμα που ισούται με 60€. Το πλεόνασμα αυτό αντιπροσωπεύεται από την επιφάνεια ΔΕΓ.
Το πλεόνασμα του καταναλωτή μπορεί να φανεί και από το διάγραμμα της γραμμής οριακής χρησιμότητας. Η συνολική χρησιμότητα του καταναλωτή από το συγκεκριμένο αγαθό αντιπροσωπεύεται από την επιφάνεια 0ΠΡΞΝΜΛΚΘΗ. Η επιφάνεια ΟΙΘΗ αντιπροσωπεύει 80 μονάδες χρησιμότητας, ενώ η επιφάνεια ΣΠΡΞΝΜΛΚ 60 μονάδες χρησιμότητας. Δηλαδή ο καταναλωτής λαμβάνει συνολικά 140 μονάδες χρησιμότητας.
Επειδή όμως η οριακή χρησιμότητα του χρήματος στην περίπτωση αυτή είναι ίση με 1, ο καταναλωτής με τα 80€ που δαπανάει θα μπορούσε να πάρει 80 μονάδες χρησιμότητας, όσες δηλαδή αντιπροσωπεύονται από την επιφάνεια 0ΙΘΗ. Κατά συνέπεια, η υπόλοιπη χρησιμότητα που αντιπροσωπεύεται από την επιφάνεια ΙΠΡΞΝΜΛΚ αποτελεί το πλεόνασμα του καταναλωτή.
Όταν η ζήτηση δεν είναι γραμμική, δηλαδή δεν είναι ευθεία γραμμή, αλλά είναι καμπύλη, το πλεόνασμα του καταναλωτή δεν αντιστοιχεί σε τριγωνική επιφάνεια, ισούται πάντως με την επιφάνεια κάτω από την καμπύλη ζήτησης και πάνω από την ευθεία της τιμής του αγαθού.
Οριακό πλεόνασμα του καταναλωτή
Συνοπτικά, προκύπτει ότι το οριακό πλεόνασμα του καταναλωτή (ΟΠΚ) ισούται με τη διαφορά μεταξύ του τι είναι διατεθειμένος ο καταναλωτής να πληρώσει για μια παραπάνω μονάδα και τι ακριβώς πληρώνει.
Δηλαδή η διαφορά μεταξύ της οριακής χρησιμότητας που του δίνει η συγκεκριμένη μονάδα (ΙΟΧ) και της τιμής του αγαθού που θα πληρώσει.
Οριακό Πλεόνασμα Καταναλωτή = Οριακή Χρησιμότητα – Τιμή Αγαθού
Συνολικό πλεόνασμα του καταναλωτή
Το συνολικό πλεόνασμα του καταναλωτή (ΣΠΚ) είναι ίσο με το άθροισμα των οριακών πλεονασμάτων του καταναλωτή από όλες τις μονάδες του αγαθού που καταναλώνεται.
Ισούται με τη διαφορά μεταξύ του ισότιμου της συνολικής χρησιμότητας (ΙΣΧ) από όλες τις καταναλισκόμενες μονάδες και τη δαπάνη που γίνεται γι’ αυτές (ΣΔ).