Αντιπροσωπευτικότητα είναι ένας ευριστικός κανόνας τον οποίο χρησιμοποιούν οι άνθρωποι όταν πρόκειται να πάρουν μια απόφαση.

Προσπαθούν να βρουν κοινά σημεία μεταξύ των προοπτικών που τους παρουσιάζονται και αυτών που έχουν στην μνήμη τους ή θεωρούν ότι τυχαία ενδεχόμενα είναι αντιπροσωπευτικά συγκεκριμένων καταστάσεων.

Μετά θεωρούν ότι οι πιθανότητες που ισχύουν για τις γνωστές καταστάσεις θα ισχύουν και για τις υπόλοιπες (άγνωστες ή νέες) αγνοώντας τους νόμους των πιθανοτήτων και τον κανόνα του Bayes.

Παρόλο που αυτό είναι χρήσιμο στην καθημερινή ζωή, συχνά οδηγεί τους ανθρώπους σε στερεότυπα και γνωστικές προκαταλήψεις. Χρησιμοποιώντας την αντιπροσωπευτικότητα συχνά αγνοείται η σχετική συχνότητα με την οποία ένα γεγονός συμβαίνει (base rate neglect).

Με άλλα λόγια υπολογίζεται η υπό συνθήκη πιθανότητα (conditional probability) ενός γεγονότος Α με βάση ένα γεγονός Β χωρίς να λαμβάνεται υπόψη την βασική/προγενέστερη πιθανότητα (base rate ή prior probability) του γεγονότος Β.

Παράδειγμα 1:
Έστω μια κοπέλα 31 ετών, ανύπαντρη, κοινωνική, και πολύ έξυπνη. Το πτυχίο της ήταν στη Φιλοσοφία. Σαν φοιτήτρια την απασχολούσαν πολύ θέματα διακρίσεων και κοινωνικής δικαιοσύνης και συμμετείχε σε αντιπυρηνικές διαδηλώσεις.

Τι είναι πιο πιθανό:
(α) η κοπέλα να είναι ταμίας σε τράπεζα, ή
(β) η κοπέλα να είναι ταμίας σε τράπεζα και ενεργή φεμινίστρια?

Το 85% των συμμετεχόντων σε ένα πείραμα που ρωτήθηκε το ίδιο πράγμα απάντησε το (β), όμως μαθηματικά η πιθανότητα δύο γεγονότα να συμβαίνουν ταυτόχρονα είναι πάντα μικρότερη ή ίση της πιθανότητας κάθε γεγονότος να συμβαίνει μόνο του. Δηλαδή όσο μεγάλη πιθανότητα κι αν υπάρχει η κοπέλα να είναι φεμινίστρια και ταμίας, αυτή η πιθανότητα θα είναι πάντα μικρότερη από την πιθανότητα να είναι μόνο ταμίας.

Η επιλογή (β) φαινομενικά είναι πιο αντιπροσωπευτική για την κοπέλα με βάση την περιγραφή της και γι’ αυτό επιλέχθηκε από τους συμμετέχοντες, ακόμα κι αν μαθηματικά είναι λιγότερο πιθανή (conjuction fallacy).

Παράδειγμα 2:
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα της αντιπροσωπευτικότητας στον χώρο των χρηματιστηρίων έχει να κάνει και με την προσπάθεια που έκαναν πολλοί αναλυτές να βρουν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ της κρίσης των χρηματαγορών και κεφαλαιαγορών το 2008 με παλαιότερες κρίσεις όπως το κραχ του 1987 ή την μεγάλη κρίση του 1929 προκειμένου να προβλέψουν πως θα κινηθούν οι αγορές στο επόμενο διάστημα, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι οι παγκόσμιες αγορές το 2009 διαφέρουν πολύ και δομικά με τις αγορές στις αρχές του αιώνα ή ακόμα και με τις αγορές πριν από 20 χρόνια.

Η τεχνολογία, οι καινοτομίες στα χρηματοοικονομικά προϊόντα, η χρήση των παραγώγων, η απελευθέρωση της κίνησης του κεφαλαίου, η παρουσία νέων σημαντικών χωρών στο παγκόσμιο στερέωμα (π.χ. Κίνα), η παγκοσμιοποίηση της παραγωγής, η άμεση σύνδεση των αγορών, κ.λ.π. είναι σημαντικοί παράγοντες που διαφοροποιούν τις καταστάσεις.

Αυτοί οι σημαντικοί παράγοντες υποβαθμίζονται (υποσταθμίζονται) από τους αναλυτές και τους ανθρώπους των μέσων μαζικής επικοινωνίας οι οποίοι δίνουν πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα (υπερσταθμίζουν) στα κοινά σημεία των χρηματοοικονομικών κρίσεων, προκειμένου να καταλήξουν σε συμπεράσματα και γενικεύσεις.

Δύο άλλα προβλήματα που δημιουργούνται όταν τα άτομα βασίζονται στον κανόνα της αντιπροσωπευτικότητας έχουν να κάνουν με το ότι:

(α) συχνά αγνοούν το μέγεθος του δείγματος (sample size neglect) όταν υποθέτουν ότι ένα μικρό δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού και

(β) συχνά πιστεύουν ότι τάσεις καλών ή κακών γεγονότων δεν είναι τυχαίες αλλά συστηματικές.

(γ) δεν αντιλαμβάνονται σωστά τους νόμους της θεωρίας των μεγάλων τιμών και λανθασμένα πιστεύουν ότι ο νόμος ισχύει και για ένα δείγμα λίγων παρατηρήσεων.

Αλληλεπίδραση συντηρητισμού και αντιπροσωπευτικότητας

Έστω ότι υπάρχει ένα άτομο που παρατηρεί τα αποτελέσματα της ρίψης ενός μη-δίκαιου νομίσματος και το νόμισμα φέρνει κορώνα στο 70% των περιπτώσεων.

Το άτομο ξέρει ότι το νόμισμα είναι μη δίκαιο αλλά ξεκινά πιστεύοντας ότι είναι το ίδιο πιθανό η μεροληψία να είναι κορώνα ή γράμματα στο 70% των περιπτώσεων.

Αν μετά από χ δοκιμές το νόμισμα φέρνει κορώνα κάθε φορά, ένα άτομο που επιδεικνύει συντηρητισμό και αντιπροσωπευτικότητα αρχικά δεν θα κάνει σωστή εκτίμηση και επαλήθευση των πιθανοτήτων (σε σχέση με ένα άτομο που σκέφτεται με βάση τον κανόνα του Bayes).

Μετά, έχοντας δει ότι ήρθε κορώνα στην σειρά για μερικές δοκιμές θα κατέληγε στο συμπέρασμα ότι το νόμισμα είναι πιο πιθανό (απ’ ότι στην πραγματικότητα) να φέρνει κορώνα παρά γράμματα στο 70% των περιπτώσεων γιατί οι πρώτες δοκιμές είναι πιο «αντιπροσωπευτικές» αυτού του ενδεχομένου.

Το άτομο θα υποαντιδρά στην αρχική μεμονωμένη πληροφόρηση αλλά θα υπεραντιδρά σε αυτό που αντιλαμβάνεται ως τάση στα στοιχεία.